Y llawysgrifau
Ceir 26 copi o’r gerdd hon yn y llawysgrifau. Fe’i diogelwyd gan draddodiad llawysgrifol gwahanol i’r ddau gywydd arall a ganodd Guto i Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch, sef cerddi 90 a 92. Dadleuir yn nodiadau testunol y cerddi hynny fod y ddwy gerdd wedi eu copïo ynghyd mewn llawysgrif gynnar rywle yn y gogledd-ddwyrain, ond nid ymddengys fod y llawysgrif goll honno’n cynnwys copi o’r gerdd hon. Ceir copi ohoni ac o leiaf un o’r cerddi eraill a ganodd Guto i Hywel yn LlGC 3049D, LlGC 3051D a LlGC 21248D, ond fe’i copïwyd ar wahân i’r cerddi hynny yn y ddwy gyntaf a chan law wahanol yn y llall. Ar ddechrau Pen 103 yn unig y copïwyd y tair cerdd ynghyd, a hynny am ei bod yn llyfr llys ym Moeliwrch, ond hyd yn oed yno ni cheir ond wyth llinell agoriadol y gerdd a drafodir yma. Fodd bynnag, ni chafodd y ffaith na chylchredwyd y gerdd hon gyda’r ddwy arall effaith andwyol ar y proses o’i throsglwyddo. Goroesodd ychydig mwy o gopïau ohoni na’r ddwy arall ac mae’n eglur ei bod yn gerdd boblogaidd oddi wrth yr amrywio cyffredinol a welir yn y testunau o ran darlleniadau a threfn llinellau. Cwpled agoriadol y gerdd yn unig a geir gan John Jones Gellilyfdy yn Pen 221, ac nid ymddengys fod ei gopi cyflawn ef ohoni wedi goroesi. Er mai pedair llinell ar ddeg yn unig a geir yn Llst 55 (1, 4, 13, 34, 37–8, 45–6, 49–52 a 57–8), ynghyd â phytiau o ddwy linell arall (9 a 40), fe’i hystyrir lle bo modd gan ei bod yn llawysgrif gymharol gynnar.

Trafodir yn gyntaf lawysgrifau sy’n deillio o X¹, lle ceid copi cyflawn o’r gerdd ond trefn llinellau wahanol i destun y golygiad (a seiliwyd ar drefn mwyafrif y llawysgrifau). Dilynodd golygyddion GGl y drefn unigryw a geir yn llaw Wiliam Lloyd yn Pen 78, sef yr hyn a geid yn X⁵ ac, o ganlyniad, yn X¹ hefyd yn ôl pob tebyg (cf. trawsysgrifiad LlGC 3049D a thestun y golygiad presennol yn y nodiadau isod). Mae’n bur debygol fod trefn y golygiad presennol yn rhagori ar y drefn a geir yn Pen 78 o ran llinellau 15–18 gan fod hefyd yn 17 yn cyfeirio’n ôl at yr hyn a ddywedir am Hywel ym Môn, yn ôl Guto, yn 15–16. Ceir trefn rhyw fymryn yn wahanol gan Wmffre Dafis yn Bod 1, lle daw 17–18 ar ôl 15–16, ond nid yw’r drefn honno’n argyhoeddi ychwaith gan fod 19–20 a 13–14 rhyngddynt. Gellid dadlau mai’r drefn a welir yn Bod 1 a geid yn X⁵ ac X¹, ond mae’n fwy tebygol mai yn llawysgrif gynharach Pen 78 y diogelwyd y drefn wreiddiol. Dengys 10n ac 11n fodolaeth X⁵.

Anos penderfynu pa drefn sy’n rhagori o ran llinellau 53–64. Sylwer bod y drefn a geid yn X¹ yn cynnal cymeriad llythrennol a geiriol, ar adegau, rhwng pedair llinell olaf y gerdd a’r chwe llinell o’u blaen. Ni cheir y cymeriad llythrennol estynedig hwn yn y golygiad presennol, eithr yn 53–8 a 65–8. Nid ymddengys y gellir rhoi blaenoriaeth i’r un o’r ddau fersiwn o safbwynt ystyr yn unig. Sylwer bod y drefn a welir yn y golygiad, yn ei thro, yn osgoi ailadrodd rhôm ddwywaith o fewn tair llinell, fel y gwneir o ddilyn trefn X¹ (58 a 60 yng ngolygiad GGl). Mae’n annhebygol y gwnâi Guto ddefnydd o’r un gair yng ngorffwysfa ail linell dau gwpled yn olynol, ond gallai cof copïydd neu ddatgeiniad fod wedi eu dwyn ynghyd. Felly hefyd o ran y cymeriad llythrennol ar ddiwedd y gerdd yn X¹, gan y disgwylid i’r cof gorlannu’r cwpledi hynny gyda’i gilydd pe gwyddid eisoes fod y cymeriad llythrennol hwnnw ym mhedair llinell olaf y gerdd.

A chymryd, felly, fod trefn wreiddiol y cywydd wedi newid erbyn iddo gael ei gofnodi yn X¹, mae’n bosibl mai yn sgil traddodi llafar y bu hynny. Yn wir, mae’n bosibl fod 13–20 yn absennol o destun gwreiddiol X¹ ac wedi eu hychwanegu’n ddiweddarach ar ymyl y ddalen, ac mai anhawster wrth geisio rhoi trefn ar y llinellau hynny yn X⁵ a welir yn nhestunau Pen 78 a Bod 1. Ymddengys fod copïydd X⁴ yntau wedi cael anhawster â 13–14 ac 17–18 gan eu bod yn absennol o destunau LlGC 3051D a LlGC 3049D, yn ogystal â llinellau 31–2. Prawf 10n a 38n cerdd fodolaeth y gynsail goll honno. Sylwer ar yr un patrwm o ran LlGC 3051D, Bod 1 a Pen 78 yn achos cerdd 76.

Bernir bod gweddill llawysgrifau X¹ yn perthyn yn agos i’r gynsail. Prawf 20n Y cai urddas llei cerddych a 33n fodolaeth ffynhonnell X², 23n ym o’th a 53n fodolaeth X³, ac mae’n debygol mai testun annibynnol a geir yn BL 14965. Gall fod un neu fwy o lawysgrifau coll rhwng y gynsail a rhai llawysgrifau.

Ceir dau ddryll o’r gerdd hon yn Pen 103. Copïwyd y cyntaf (Pen 103 [i]) ar ôl copïau o gerddi 90 a 91 (y ddau i Hywel) ar ddechrau’r llawysgrif, ond wyth llinell o’r gerdd yn unig a geir ar waelod tudalen 5, a hynny mewn trefn unigryw: 1–4, 7–8, 11–12. Copïwyd y llinellau hynny ar waelod tudalen recto, a cheir cyfres o englynion dienw mewn llaw arall ar ochr verso’r ddalen (sef tudalen 6). Gan ei bod yn debygol iawn fod y llaw honno a’r llaw a gopïodd wyth llinell y gerdd hon yn cydweithio, mae’n debygol fod y copïydd cyntaf wedi rhoi’r gorau i gopïo’r cywydd ar waelod tudalen 5. Mae’r ffaith fod llinellau 5–6 a 9–10 yn absennol o’r testun byr hwnnw’n awgrymu’n gryf fod y copïydd yn dibynnu ar ei gof ac iddo sylweddoli, wedi cyrraedd 12 a gwaelod y ddalen, na fedrai gofio gweddill y gerdd yn ddigonol. Dadleuir yn nodiadau testunol cerdd 90 fod y sawl a gopïodd y gerdd honno a cherdd 92 yn Pen 103, sef Morys Wyn ap Llywelyn o bosibl, wedi cadw ar ei gof destunau a ddarllenodd, un tro, mewn llawysgrif arall. Sylwer bod cwpled ar goll yn ei destun o gerdd 90 a bod dau gwpled ar goll, ynghyd â newid bach o ran trefn, yn ei destun o gerdd 92 – tybed a ballodd y cof yn llwyr erbyn iddo ddechrau copïo cerdd 91?

Ceir yr ail ddryll (Pen 103 [ii]) ar dudalen 40 ac mewn llaw wahanol eto, ond llaw a fu’n cydweithio â’r ddwy a drafodir uchod (sylwer mai’r un llaw a gopïodd gywydd mawl (cerdd 86) Guto i Ddafydd Llwyd ap Gruffudd o Abertanad yn Pen 103). Yn wahanol i’r dryll cyntaf, mae’n debygol iawn fod copi cyflawn o’r cywydd wedi ei gofnodi ar y ddalen hon yn wreiddiol, ond iddi gael ei rhwygo rywdro gan adael llinellau 57–68 a phytiau’n unig o linellau 28–32 a 45–56. Fel y dadleuir yn nodiadau testunol cerdd 90, mae’n debygol mai copi o destun Pen 103 o’r gerdd honno a geir yn CM 207 ac mai copïau o destunau Pen 103 o gerddi 90 a 92 a geir yn y rhan o lawysgrif LlGC 8330B a elwid Llyfr Lloran. Mae’n rhesymol tybio, felly, mai Pen 103 fu ffynhonnell testunau cerdd 91 yn LlGC 8330B [ii] a CM 207 hefyd, a bod tudalen 40 heb ei rhwygo pan fu William Maurice a Thomas ab Edward wrthi’n copïo yn ystod hanner cyntaf yr ail ganrif ar bymtheg. Ceir rhai gwahaniaethau disgwyliedig yn nhestun William Maurice o’i gymharu â’r hyn sy’n weddill o destun Pen 103 [ii], ond mae testun CM 207 a thestun Pen 103 [ii] yn debyg iawn, hyd y gellir barnu.

Ceir copi arall o’r gerdd yn haen gyntaf LlGC 8330B (sef LlGC 8330B [i]; nid oedd yr haen honno’n rhan o’r hyn a elwid Llyfr Lloran). Er bod llinellau 35–6 yn absennol o’r testun hwnnw ac o destunau C 3.37 a CM 27, ni cheir lle i uniaethu’r cyntaf â’r ddwy arall ar sail darlleniadau, eithr â grŵp Pen 103 [ii]. Ymddengys, felly, i William Maurice adael y cwpled hwnnw allan o’i destun yn annibynnol, gan nodi ei absenoldeb yn ddiweddarach drwy dorri dwy linell rhwng llinellau 34 a 37. Gall fod y copi hwn wedi ei godi o’r testun arall a geir yn LlGC 8330B (sef LlGC 8330B [ii]), ond bernir ei bod yn fwy diogel tybio mai Pen 103 [ii] oedd ei ffynhonnell yntau hefyd. Afraid dweud bod y copïau o’r gerdd a ddiogelwyd yn LlGC 8330B a CM 207 yn werthfawr iawn o ran ail-greu’r hyn a geid yn Pen 103 [ii].

Ni ellir dibynnu’n llwyr ar yr un testun, ond ymddengys y dylid rhoi blaenoriaeth i destun Pen 103 [ii] yn sgil ei gyswllt agos â llys Moeliwrch. Er nad yw’r testun hwnnw’n ddi-fai bernir bod nifer o’i ddarlleniadau’n ddilys, fel rheol, pan ategir hwynt gan un neu fwy o destunau eraill.

Trawsysgrifiadau: CM 207, LlGC 3049D, LlGC 8330B [ii], a Pen 100.

Stema

Teitl
Ceid yr unig deitl diddorol yn X², sef, fel y’i ceir yn C 3.37, ko^wydd y beriodas (cf. CM 27 briodas; ar yr amrywio o ran y gair hwn, gw. 41n priodas).

4 hiroedl  Ceir hiroes yn Pen 103 [ii], Pen 100 ac X³, a darlleniad y golygiad ym mhob llawysgrif arall (yn cynnwys Pen 103 [i]; bernir mai hiroedl a fwriedid wrth hiroed yn Llst 55). Ac ystyried perseinedd y cwpled ar ei hyd disgwylid -dl i gydasio â’r cytseiniaid hynny yn y llinell flaenorol – ymddengys -s braidd yn gwrs mewn cymhariaeth. Gwnaeth Guto ddefnydd o hiroedl ddwywaith a hiroes unwaith mewn cerddi eraill: ceir y naill lle na cheir unrhyw ofynion cynganeddol neu odl a’r llall yn sgil y brifodl (gw. 32.4 O gorff, a hiroedl i’r gŵr, 33.45 Hiroedl a fo i Harri, 58.60 Cwff euraid, caffo hiroes. At hynny, bernir ei bod yn fwy tebygol y trôi hiroedl yn hiroes nac fel arall.

4 i  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Ceid darlleniad GGl yn yn X¹ ac X².

5 ydiw d’annwyd  Ceid darlleniad GGl yw dy yn X¹ a Pen 100.

8 Ieuan  Gthg. darlleniad GGl Ifan a geir yn CM 27, BL 14978, BL 14965 ac X¹. Bernir ei bod yn llawer mwy tebygol y trôi Ieuan yn Ifan mewn llawysgrifau diweddarach, naill ai drwy anffurfioli’r enw neu, fel y gwelir yn C 3.37 iefan, drwy gamgopïo.

9 yw yn  Gthg. darlleniad unigryw Pen 100 o fewn (dilynodd GGl ddarlleniad Pen 152).

9 dy syddyn  Cf. C 3.37 desyddyn. Gellid d’esyddyn, ond ni cheir tystiolaeth bellach ar ei gyfer. Ar esyddyn, amrywiad ar syddyn, gw. GPC 3379.

10 y diwyd, hyn  Dilynir CM 207 y diwyt hyn, a chymryd mai dyma a geid yn Pen 103 [ii]. Camrannwyd y darlleniad hwnnw yn LlGC 8330B [i] ydiw yt ac yn LlGC 8330B [ii] ydyw yt (lle’r ychwanegwyd diwyd wrth ymyl y llinell gan yr un llaw’n ddiweddarach), a bernir mai’r un camgymeriad a welir yn narlleniadau X² ac X³ ydiw yt. Ceir naill ai ymgais i ddiwygio’r darlleniad neu gamgopïo yn BL 14965 a dilid ac ymgais well i’w ddiwygio yn Pen 100 a da wyt ynn (dilynodd golygyddion GGl A Duw a’i tâl, da wyt ynn ddarlleniad Pen 152 o ran ail ran y llinell a Pen 78 o ran yr hanner cyntaf). Gthg. hefyd X⁴ ydwyt ti yn a diwygio gwallus yn X⁵ advw ai tal yt dy hyn.

11 yn rhiw’r hyddod  Gthg. X⁵ Ryw ireiddod. Ni cheir darlleniad GGl Rhoi rhoddion, rhyw yr hyddod yn yr un llawysgrif.

13 d’ystad  Dilynir CM 207 dystad, a chymryd mai dyma a geid yn Pen 103 [ii]. Ceir dy stad yn LlGC 8330B [ii] a BL 14965 a chefnogir darlleniad y golygiad yn LlGC 8330B [i] dystad. Gellid dy stad yn ddidrafferth, ond mae’n fwy tebygol y camrennid y geiriau felly nac fel d’ystad. Ni cheid y rhagenw yn X¹, X², Llst 55 na Pen 100 ystad (sef darlleniad GGl), ond fe’i ceid yn X³ dywlad. Rhaid wrth y rhagenw, i ryw raddau, er mwyn cyfateb â’r llinell nesaf a’th enw.

13–14  Ni cheid y llinellau hyn yn X⁴ (fe’u hychwanegwyd gan law arall yn LlGC 3051D).

14 a’th  Gthg. darlleniad unigryw Pen 103 [ii] i’th. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

17 alwan’  Dilynir Pen 103 [ii], BL 14965 a Pen 100. Gthg. X¹, X² ac X³ alwaf. Ni ellir rhoi blaenoriaeth i’r naill ddarlleniad na’r llall o ran ystyr, felly dilynir Pen 103 [ii] ar sail egwyddor.

17–18  Ni cheid y llinellau hyn yn X⁴ (fe’u hychwanegwyd gan law arall yn LlGC 3051D).

19 pa  Dilynir Pen 103 [ii] ac X² (er mai ba a geid yno). Gthg. BL 14965 a Pen 100 po (dilynodd GGl ddarlleniad Pen 152) ac X³ pwy. Ceir darlleniad y golygiad yn Bod 1 a LlGC 3051D a pwy yn Pen 78 a LlGC 3049D, felly nid yw’n eglur beth a geid yn X¹. Ar y ffurfiau amrywiol hyn, gw. GPC 2834–5 d.g. po¹.

20 Y cai urddas llei cerddych  Ailwampiwyd y llinell hon yn X² dy air heddiw da ir hevddych, ac fe’i ceir fel ychwanegiad yn LlGC 3051D. Cf. 33n.

20 llei  Gthg. X¹ tra i/dra i. Diwygiwyd y darlleniad hwnnw’n ddiangen yn GGl tra cerddych.

21 rhifwyd  Gthg. X¹ ac X² rhifer (sef darlleniad GGl). Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

21 saith doethion  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Disgwylid treiglad meddal yma (fel y gwelir yn GGl, gw. TC 134–5) ond nid ymddengys fod tystiolaeth trwch y llawysgrifau o’i blaid: yn X¹, X² a BL 14978 yn unig y’i ceid. Fe’i ceir gan amlaf gan Guto (gw., er enghraifft, 60.20 O’r saith gaer sy i’th garu a 40.13 Saith gamp, sywaeth, a gwympwyd) ond sylwer mai’r gysefin a geir yn yr unig enghraifft lle ceir saith d- (gw. 36.11n Saethwyd yna’r saith dinas). Cf. GC 8.71 Rhag y saith dylaith ac yw dolau.

23 Â’th  Dilynir Pen 103 [ii], X² a Bod 1 (er ei bod yn annhebygol mai dyma a geid yn X¹). Gthg. aeth ym mhob llawysgrif arall. Ceir gwell ystyr yn narlleniad y golygiad. Tybed ai a yth a geid mewn rhai ffynonellau cynnar, ac i rai copïwyr ddarllen ayth → aeth o ganlyniad?

23 ym o’th  Dilynir Pen 103 [ii], BL 14965 a Pen 100, a ategir gan ddarlleniad amrywiol yn X² vn oth a chan wall copïo yn X³ ym horth. Gthg. darlleniad GGl yn X¹ o waith.

27 Eigion llid yw gan y llaill  Cf. y diwygiad dyfeisgar a geir yn narlleniad unigryw Pen 100 digon llid yw gan y llaill, lle ceir cynghanedd groes o gyswllt.

30 ond un  Cf. LlGC 8330B [i] a [ii] ond i vn (dilewyd i yn yr ail). Gellid dadlau ar sail y darlleniad hwnnw fod y naill yn gopi o’r llall, ond deil trwch y darlleniadau fel arall. Y tebyg yw bod William Maurice wedi diwygio darlleniad Pen 103 [ii] yn yr un modd ddwywaith.

31 Nid oes le dyrnod, clod clêr  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Nid yw’n eglur beth a geid yn Pen 103 [ii]: LlGC 8330 [i] nid oes dyrnod lle clod cler; LlGC 8330B [ii] nid oes ^le ddyrnod le clod clêr; CM 207 nid oes le dyrnod klod kler. Deil gweddill y llawysgrifau, fodd bynnag, ei bod yn debygol mai darlleniad CM 207 sydd agosaf ati. Adlewyrchir yr anhawster hwn yn y llinell chwesill a geid yn X² a Pen 78 nid oes dyrnod clod clêr, ac yn niwygiad Bod 1 nid oes dyrnod naws clod cler.

31–2  Ni cheid y llinellau hyn yn X⁴.

33 Er bâr a gwg rhai o’r byd  Ailwampiwyd y llinell hon yn X² er roi or beilch rai or byd, ac fe’i ceir fel ychwanegiad yn LlGC 3051D. Cf. 20n Y cai urddas llei cerddych.

34 cynfigenfyd  Dilynir LlGC 8330B [ii], X³, Pen 78 ac X⁴. Ceir y ffurf fwy cyfarwydd ar elfen gyntaf y gair yn LlGC 8330B [i], CM 207, C 3.37, BL 14965, Pen 100 a Bod 1 (gw. GPC 462 d.g. cenfigen). Gellid dadlau o blaid y ffurf gyfarwydd yma, ond ceir tystiolaeth gref o blaid y ffurf anghyfarwydd yn llinell 43n gynfigen.

35 Annawn ym, a iawn a wnaf  Gthg. darlleniad carbwl X⁵ anodd ym ywenydd ddaf, dan ddylanwad llinell 29 Anodd ym, awenydd wyf. Dilynodd golygyddion GGl y darlleniad hwn o ran hanner cyntaf y llinell, a throi at y gweddill am yr ail ran, gan greu llinell ddigynghanedd: Anodd ym, ac iawn a wnaf.

35–6  Ni cheid y llinellau hyn yn X² na LlGC 8330B [i], ac ni cheir hanner cyntaf llinell 35 yn Pen 100.

36 thi  Noder mai thy a geid yn X² (a droes yn thai yn LlGC 21248D) a BL 14965. Bernir mai thi, sy’n well darlleniad, a fwriedid.

36 o  Dilynir Pen 103 [ii], BL 14965, X² ac X⁴. Gthg. darlleniad GGl yn Pen 100, X³ ac X⁵ ni. Bernir bod gwell ystyr yn narlleniad y golygiad mewn perthynas ag ail ran y llinell flaenorol.

38 a  Gthg. LlGC 8330B [ii] ac X⁵ yn. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

38 cerdd  Gthg. X⁴ gwawd. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

39 moethau  Gthg. darlleniad GGl yn BL 14978, Pen 78 ac X⁴ mwythau. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

40 gwrt  Dilynir mwyafrif y llawygrifau. Gthg. ffurf wahanol ar y gair yn LlGC 8330B [i] a [ii], C 3.37, BL 14978, BL 14965 a LlGC 3049D gowrt (gw. GPC 649 d.g. cwrt¹).

41 rhoed  Ymddengys i olygyddion GGl rhodd gamgopïo darlleniad annelwig LlGC 3049D rroed.

41 priodas  Ceir ffurfiau amrywiol ar y gair hwn (yn ei wahanol foddau) yn y llinell hon ac yn llinellau 42, 46, 48, 61 a 66. Mae BL 14978 a LlGC 3049D yn gyson yn eu defnydd o peiriodas, a cheir periodas gan LlGC 3051D ym mhob enghraifft heblaw yn llinell 42, lle ceir [p]yriodas. Ni cheir cysondeb yn y testunau eraill. O ran y llinell hon, ceir Bod 1 peiriodas a BL 14965 a Pen 78 pyriodas. Ymhellach ar y ffurfiau, gw. y nodiadau ar y llinellau a nodwyd a GPC 2895.

42 rhwym Un  Dilynir CM 207 (a thybio mai dyma a geid yn Pen 103 [ii]), X², X³, BL 14965 ac, yn ôl pob tebyg, LlGC 3049D rhwymvn. Gthg. darlleniad GGl yn LlGC 8330B [i] a [ii] a Pen 100 rhwymyn; rhwym yn unig a geid yn X⁵.

43 gynfigen  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Ceir y ffurf fwy cyfarwydd yn LlGC 8330B [i], CM 207, C 3.37 a Bod 1 cenfigen (gw. GPC 462).

44 briodas  Ceir ffurfiau amrywiol yn LlGC 8330B [i] byriodas a Pen 78 beiriodas. Ymhellach, gw. 41n priodas.

46 briodas  Ceir ffurfiau amrywiol yn LlGC 8330B [i], LlGC 21248D a Pen 78 byriodas a Bod 1 beiriodas. Ymhellach, gw. 41n priodas.

47 deuoed dydd  Nid yw’n eglur beth a geid yn X² (C 3.37 devoedd tydd; CM 27 deuoed hydd), X³ (BL 14978 devoed tydd; LlGC 21248D deved hydd) nac X⁴ (LlGC 3049D dev oed hydd; LlGC 3051D devoed tydd). Diwedd y llinell yn unig a oroesodd yn Pen 103 [ii] oed tydd, a ddehonglwyd fel a ganlyn yn LlGC 8330B [i] devoed hydd a [ii] dav oed h^dydd. Mae’n debygol mai darlleniad cyflawn gwreiddiol Pen 103 [ii] a welir yn CM 207 dav oed tydd. Cefnogir darlleniad Pen 103 [ii] gan BL 14965 devoed tydd. Gellir dehongli’r darlleniad hwn, fel y gwneir yn nifer o’r llawysgrifau uchod ac yn GGl, fel deuoed hydd, ond nid felly y gwnaethpwyd yn Pen 100 deuoed dydd nac, o bosibl, yn Bod 1 dev oed d.. (y tebyg yw mai rhywbeth tebyg i ddarlleniad Pen 78 deivoed tydd a geid yn X⁵). Mae’r ffaith fod tydd i’w weld mewn cynifer o lawysgrifau’n awgrymu mai dyma a geid yn X², X³ ac X⁴ hefyd. Er na ellir torri’r ddadl, mae’n fwy tebygol fod tydd yn cynrychioli d- wedi ei galedu gan -d o’i flaen yn hytrach nac anadliad caled (cf. 53, lle ceir tiwael mewn o leiaf bum llawysgrif). O safbwynt ystyr, gall fod deuoed dydd yn fwy perthnasol mewn perthynas â’r [dd]wy osteg y cyfeirir atynt yn llinell 49 (gw. y nodyn esboniadol ar y llinell hon). O ran deuoed, er bod darlleniad Pen 103 [ii] dau oed yn ddichonadwy, ni cheir digon o dystiolaeth o’i blaid.

48 briodes  Ceid ffurf amrywiol yn X⁵ beiriodes. Ymhellach, gw. 41n priodas.

50 wy’  Yn LlGC 8330B [ii], Pen 100, LlGC 3051D a Llst 55 yn unig y ceir darlleniad GGl wyf. Dilynir mwyafrif y llawysgrifau.

52 tra  Ceir ffurfiau amrywiol yn LlGC 8330B [i] try a CM 207 tre (gw. GPC 3538 d.g. tra³).

52 feddwy’  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. O ran y treiglad, ceir y gysefin yn LlGC 8330B [i] a [ii] ac X² yn unig (ar y treiglad hwn, gw. TC 378–9 (yno dyfynnir llinell 20 y cywydd hwn yng ngolygiad GGl Y cei urddas tra cerddych fel enghraifft ddigamsyniol o gadw’r gysefin, ond sylwer bod darlleniad y golygiad presennol yn wahanol)). Ceir [m]eddwyf yn LlGC 8330B [ii], CM 27, LlGC 21248D, BL 14965, Pen 100 a LlGC 3051D. Ceir darlleniad GGl fythwyf yn Pen 78 a Llst 55 fythwy.

53 annwyd  Dilynir Pen 103 [ii], Pen 100, Pen 78 ac X⁴. Gthg. X² ynod, X³ newid a BL 14965 enyd.

54 ysgwïer  Ceid ffurf amrywiol yn X² esgwier (gw. GPC 3849 d.g. ysgwïer).

60 diymadaw  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. X³ a BL 14965 heb ymadaw.

61 sai’  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Ceid darlleniad GGl saif yn X³ a Pen 100 yn unig.

61 priodas  Ceir ffurfiau amrywiol yn LlGC 8330B [i] a Pen 78 pyriodas a Bod 1 peiriodas. Ymhellach, gw. 41n priodas.

61 o  Dilynir Pen 103 [ii], BL 14965, Pen 100 a LlGC 3051D. Gthg. X² a, X³, X⁵ a LlGC 3049D na (sef darlleniad GGl).

62 ond fal  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. darlleniad GGl mwy no a geir yn Pen 100 ac X⁵ mwy na.

63 carennydd  Ceir cyrennydd ym mwyafrif y llawysgrifau, ond nis nodir fel ffurf amrywiol yn GPC 426.

64 y  Nis ceir ym mwyafrif y llawysgrifau, ond dilynir Pen 100, Pen 78 a LlGC 3051D. Ymddengys, felly, fod y wedi ei golli yn y testunau coll cynharaf ac mai adfer y sillaf yn y ffordd fwyaf synhwyrol a wnaeth copïwyr y llawysgrifau uchod. Dyma a wnaed yn LlGC 8330B [ii] a CM 207 hefyd, a cheisiodd rhai copïwyr eraill ei adfer mewn ffyrdd llai celfydd, megis C 3.37 rhongom a CM 27 rhom ⁿⁱ.

64 nid â  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. Pen 103 [ii] nid awn.

65 micar  Ansicr. Dilynir Pen 103 [ii], BL 14965 a Pen 100. Gthg. darlleniad GGl yn X¹, X² ac X³ bicar. Ni cheir enghraifft o’r ail mewn cerddi eraill gan Guto, ond ceir y cyntaf ganddo mewn cywydd i Risiart Cyffin, deon Bangor (gw. 58.33 Sum crair a roes micar ym (profir y ffurf gan y gynghanedd)). Gellid dadlau y rhydd bicar gymeriad llythrennol â brawd yn y llinell nesaf, ond sylwer bod cymeriad llythrennol eisoes rhwng nid a na yn y ddwy linell.

65 a’n ysgar  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau. Gthg. a’n hysgar yn CM 27, BL 14965, Pen 100 a Bod 1. Ar yr ansicrwydd ynghylch ychwanegu h ar ôl ein, gw. TC 154.

66 a wnâi  Dilynir Pen 103 [ii], BL 14965 a LlGC 21248D. Gthg. X² ac X⁴ a wyr, BL 14978 a Pen 100 a wna, X⁵ ni wyr (sef darlleniad GGl).

66 briodi  Ceir ffurf amrywiol yn X⁵ beiriodi. Ymhellach, gw. 41n priodas.

68 y  Dilynir Pen 103 [ii], X⁵ a LlGC 3051D. Ni cheid y fannod yn X², BL 14965 na LlGC 3049D, a cheid vn yn ei lle yn X⁴ a Pen 100. Bernir mai yn ddiweddarach yr ychwanegwyd vn er mwyn adfer llinell seithsill.

68 onid  Dilynir mwyafrif y llawysgrifau (a chymryd mai dyma a olygid yn wreiddiol wrth ond yn X²). Gthg. darlleniad unsill Pen 103 [ii] eithyr.

Cywydd hynod o fawl yw hwn i Hywel ab Ieuan Fychan, un o dri chywydd sydd ar glawr gan Guto i’r uchelwr o Foeliwrch. Mawl confensiynol a geir yn rhan gyntaf y gerdd (llinellau 1–24) lle clodforir haelioni Hywel a’i berthynas gyd-ddibynnol â’r beirdd. Sylwer mai at feirdd mewn ffurfiau lluosog y cyfeirir ar ddechrau’r gerdd (6 i daflu ynn aur, 11 rhoi rhoddion, 12 Rhaid yw i glêr hau dy glod) ac mai o linell 23 ymlaen (â’th roddion ym) y trinnir perthynas Guto a’i noddwr ar wahân i feirdd eraill. Dylid nodi bod yr ymdriniaeth ag enwogrwydd Hywel y tu hwnt i fro ei febyd yn 15–20 a’r cyfeiriad at Rufain yn 21 yn lledawgrymu bod Hywel wedi teithio rywdro yng Nghymru neu dramor (tybed ai ar bererindod?).

Ar berthynas agos Guto a Hywel y canolbwyntir yn ail a thrydedd ran y gerdd. Byrdwn yr ail ran (25–40) yw ymdrin ag anfodlonrwydd beirdd eraill ynghylch amharodrwydd ymddangosiadol Guto i ganu i neb ond Hywel. Dyfais ydyw yn ei hanfod i bwysleisio haelioni Hywel a byddai’n ddigon amlwg i bawb fod Guto’n canu i noddwyr eraill. Ond nid yw’n sail i gredu na fyddai beirdd yn tynnu sylw at orddibyniaeth eu cyd-feirdd ar gynhaliaeth un noddwr. Dyna, wedi’r cyfan, yw’r union gŵyn a leisir gan Guto ei hun yn ei gywydd i geisio Hywel Dafi allan o Raglan (gw. 20.51–6):

Ni fawl Hywel ryfelwr
Na dyn gwych, onid un gŵr,
Ni chyrch i Wynedd, ni chân,
Ni threigl unwaith o Raglan.
Nid saethydd beunydd bennod
Y dyn ni wŷl ond un nod.

Efallai fod Syr Rhys o Garno, Ieuan ap Gruffudd Leiaf neu fardd arall a fyddai’n galw ym Moeliwrch wedi cynnwys yn eu cerddi hwy i Hywel sylwadau tebyg i’r uchod ynghylch Guto yntau, ac mai ymgais i ymateb i’r cyhuddiadau hynny yw’r esboniad hynod a gynigir am berthynas Guto a Hywel yn nhrydedd ran y gerdd (41–68; am gerddi dychan a ganodd y ddau fardd i Guto, gw. cerddi 93 a 101a).

Dilysir ymlyniad y bardd a’i noddwr ar y sail eu bod yn briod. Fe’u clymwyd ynghyd, dywedir, gan rwym sanctaidd o safbwynt proffesiynol a phersonol. Ond er mor ddifrifol yw’r neges sylfaenol o gyd-ddibyniaeth a gyflwynir drwy gyfrwng y ddelwedd o briodas, ceir yma hefyd elfen o hiwmor. Ymddengys fod cyswllt Guto ag abad dienw yn hysbys ddigon i’w gynulleidfa ac mae’n bosibl fod un o’r beirdd a enwir uchod wedi nodi iddo ddatgan ei ffyddlondeb di-ildio i’r noddwr hwnnw hefyd yn ei dro (59–62). Ateb Guto yw na fyddai priodas â gŵr crefyddol yn un ddilys gan y gwaherddid gwŷr a oedd yn perthyn i urdd eglwysig rhag priodi. Fel godineb yn unig, felly, y gellid ystyried uniad o’r math hwnnw o safbwynt Guto (a oedd yn briod â Hywel) ac o safbwynt yr abad (a oedd yn briod â Duw). Ond dwyseir yr hiwmor gan y ffaith y byddai’n hysbys i bawb fod crefyddwyr, a chrefyddwyr yng Nghymru’n arbennig, yn amlach na pheidio’n anwybyddu’r gyfraith eglwysig ac yn priodi’n ddiwahân (gw. Williams 1976: 337–44).

Gwneir defnydd o rai arferion priodi penodol, felly, er mwyn esbonio pam na allai Guto ganu i noddwr arall, ond ar yr un pryd mae Guto’n gofalu ei fod yn nodi nad priodas arferol a wnaed gan grefyddwr rhwng gwas a gwen mohoni (43–4), eithr priodas ddwyfol a wnaed gan Dduw (47–8). Yn hynny o beth ei phrif ragoriaeth yw’r ffaith na ellid ei diddymu yn null ysgariad daearol. Yn wir, cloir y gerdd drwy ddweud mai’r bod mawr a’i gwnaeth yn unig a allai ei dadwneud (53–68). Marwolaeth y bardd neu ei noddwr dan law Iesu Grist yn unig a allai ddod a’r uniad arbennig hwnnw i ben.

Y briodas
Cyfeirir at y briodas yn gyson yn llinellau 41–8 fel uniad a ddigwyddodd rhywdro yn y gorffennol, pan oedd Guto’n ifanc (cf. 25 Erioed fardd yr ydwyf i / … i’th foli, 37 Ar dy barth erioed y bûm). Y tebyg yw bod y ffaith honno’n rhan allweddol o achos Guto yn erbyn y rheini a’i cyhuddai o ganu gormod i Hywel, oherwydd cyn cynnal priodas datgenid gostegion mewn eglwys blwyf ar dri Sul yn olynol er mwyn rhoi cyfle i’r neb a fynnai ei rhwystro ddatgan ei wrthwynebiad, a chyfeirir at y datganiadau hynny’n benodol yn llinellau 45 digaeth ostegion a 49 rhan dwy osteg (ar yr ail, gw. y nodyn). Yr hyn a awgrymir yw y dylai’r cyhuddwyr fod wedi datgan eu gwrthwynebiad i’r briodas flynyddoedd yn ôl pan ddechreuodd Guto ganu i Hywel. Nid bod methiant i ddatgan gwrthwynebiad adeg cyhoeddi gostegion yn rhwystr i’r neb a fynnai wrthwynebu priodas yn ddiweddarach: ‘The prohobition against later accusation by those who had stayed silent during the banns was … one of the rules of canon law most laxly enforced’ (Helmholz 1974: 108). Yn ôl Guto gwrthwynebid ei briodas ef a’i noddwr ar sail cenfigen (34 a 43), a gwelir y gallai cymhellion personol digon anfoesol yn aml fod wrth wraidd gwrthwynebiadau i briodasau go iawn: ‘A few [cases of reclamation during banns] … were plainly vexations. In hopes of securing a bribe, or without any possible way of proving a claim, a man or woman objected to a proposed marriage’ (Helmholz 1974: 107–8). Ymhellach, gw. Smith 2004: 68:

disciplinary authority exercised by the church depended on the co-operation and moral assumptions of ordinary laymen and women, for presentment of delinquent behaviour was made by representatives of the parish community, although common fame and gossip, sometimes malicious and unfounded, also played a part

Ni chyfeirir at leoliad crefyddol i’r briodas ddychmygol hon, er bod man digon amlwg ar ei chyfer yn eglwys Llansilin namyn hanner milltir i’r de-ddwyrain o Foeliwrch. Ond dylid cadw mewn cof y cynhelid yn aml yr hyn y gellid ei alw’n briodas ddirgel (‘clandestine marriage’) mewn ardaloedd gwledig, sef priodas nas gweinyddid gan ŵr crefyddol lle ceid aelodau o deuluoedd y priodfab a’r briodferch yn unig yn dystion (gw. Helmholz 1974: 27–31; sylwer eto na weinyddwyd y briodas rhwng Guto a Hywel gan grefyddwr). Yn wir, byddai cynulliad o’r math hwn yn debyg iawn i’r math o gynulleidfa a ddôi ynghyd mewn tai noddwyr ledled y wlad i wrando ar y beirdd, ac mae’n gwbl briodol, o ganlyniad, mai tystion y briodas ryfedd a drafodir yma yw’r cywyddau a ganodd Guto i Hywel (49–50).

Yn y cyd-destun hwn dylid rhoi ystyriaeth i agwedd gyffredinol y Cymry tuag at briodas, oherwydd o safbwynt cyfraith Gymreig ‘marriage was, in ecclesiastical and legal terms, a rather formless institution’ (Davies 1980: 106). Nodweddid agweddau’r gyfraith frodorol tuag at briodas gan rwyddineb na berthynai i gyfraith Lloegr (gw. ibid. 105–7), ond ceid yn y ddwy gyfraith rai rheolau ynghylch yr hyn a ddynodai priodas gyfreithlon a allai fod yn berthnasol i briodas Guto a Hywel. Er gwaethaf gwrthwynebiad yr eglwys i briodasau dirgel fe’u derbynnid fel rhai cyfreithlon yn ddiwahân pe cyflawnid rhai amodau sylfaenol, ac un o’r amodau hynny oedd y geiriau a leferid: ‘Only the exchange of present words of consent was necessary to create a valid union’ (Helmholz 1974: 27, a gw. ibid. 45–7). Gellid disgwyl y dadleuai Guto mai geiriau cydsyniol a leferid ganddo pan ganai fawl i Hywel ac y ffurfiai’r geiriau hynny uniad dilys rhyngddynt. Tybed a wnaeth bortreadu ei berthynas â Hywel ar lun addunedau priodas eisoes mewn cerdd gynnar goll ac mai ymhelaethu ar y pwnc a wnaeth mor odidog yn y cywydd hwn?

Cyd-destun Celtaidd?
Tynnodd Bowen (1966: 50–1n45) sylw at y tebygrwydd rhwng y berthynas a ddarlunnir rhwng Guto a Hywel yn y cywydd hwn a’r serch cariadus mae Dafydd ap Gwilym yn ei ddatgan tuag at Ifor Hael ap Llywelyn o Fasaleg (gw. DG.net 14.1–22). Cysylltodd Bowen (1970: 285) y cyfeiriadau ymserchus hyn yng ngwaith Dafydd â dadleuon Carney (1985: 113, 137–8) ynghylch y berthynas ymserchus neu briodasol rhwng bardd a’i noddwr a welir yng nghyfundrefn farddol Iwerddon. Dilynwyd ac ymhelaethwyd ar y dadleuon hyn o safbwynt Cymreig gan Mac Cana (1988), a aeth ati i ddadlau nad perthynas a oedd yn unigryw i feddylfryd barddol y Celtiaid yn unig ydoedd eithr i ddiwylliant Indo-Ewropeaidd yn gyffredinol. Sonnir am y berthynas briodasol ddefodol a fodolai, fe ymddengys, rhwng y bardd a’i noddwr o frenin yng nghymdeithas gynnar India a’r Celtiaid fel ei gilydd.

Nododd Carney (1968: 25) a Breatnach (1983: 48) yr angen am ymdriniaeth drylwyr fanwl â’r pwnc a hyd yma digon petrus fu’r agwedd gyffredinol tuag at y cyswllt a allai fod wedi bodoli ar un adeg rhwng datganiadau serchus y beirdd yn ystod yr Oesoedd Canol a pherthynas cyn-hanesyddol bardd (neu dderwydd) a brenin (gw., e.e., Simms 1989: 408; Huws 2001: 20). O safbwynt y gwareiddiad Celtaidd daw trwch y dystiolaeth o Iwerddon a cheir y nesaf peth i ddim tystiolaeth am berthynas gynnar y bardd a’i noddwr yng Nghymru. Er gwaethaf arwyddocâd ymddangosiadol defodau priodasol sofraniaeth mewn cymdeithas Geltaidd o safbwynt barddoniaeth ddiweddarach yng Nghymru ac Iwerddon, dylid rhoi ystyriaeth i’r ffaith fod perthynas serchus rhwng bardd a’i noddwr i’w weld ym marddoniaeth gwledydd eraill hefyd, megis yng ngwaith rhai trwbadwriaid Provençal (gw. Busse 2003: 182–3).

Yr hyn sy’n berthnasol o safbwynt y gerdd hon yw bod datgan cariad tuag at noddwr yn sicr yn dopos mewn barddoniaeth Gymraeg er cyfnod cynnar. Tynnodd Busse (2003: 177) sylw at agwedd serchus Cynddelw Brydydd Mawr tuag at Ririd Flaidd mewn cerdd ddiolch a ganodd iddo (gw. GCBM i, 23.1 Mae ym vleit a’m car o’m caffael – 6rthaw / Yn 6rthep archauael ‘Y mae gennyf flaidd sy’n fy ngharu o’m cael i gydag ef / Yn ddyrchafiad [cyf]ateb[ol iddo]’), a gellir ychwanegu at yr enghraifft honno liaws o linellau eraill tebyg o waith Gogynfeirdd a Chywyddwyr lle defnyddir y ferf caru a’r enw cariad i ddisgrifio eu perthynas â’u noddwyr. Digon, yn wir, i ddangos mai ehangu a wnaeth Guto mor feistrolgar, fel Dafydd ap Gwilym yntau, ar agwedd gyffredin ar y modd y syniai beirdd am eu perthynas â’u noddwyr. Pwnc astudiaeth ehangach yw’r defnydd cyffredinol a wnaeth Guto o’r cysyniad hwnnw, gan y gellid dadlau bod ei ‘gariad’ tuag at ei noddwyr yn brigo i’r wyneb yn amlach nac unrhyw fardd arall. Yn hyn o beth digon perthnasol yw sylwadau Carney (1985: 113) am fardd Gwyddelig o’r ail ganrif ar bymtheg o’r enw Eochaidh Ó hEoghusa, a wnaeth ddefnydd helaeth o’r agwedd gariadus hon tuag at ei noddwyr:

This is an idea to which Eochaidh is more addicted than any other poet I know. He seems to have lived his whole life according to it, to have geared all his emotions to it, and he constitutes its most extreme expression.

Dyddiad
Ni cheir rhyw lawer yn y cywydd ei hun a allai fod o fudd i’w ddyddio. At hynny nid yw dyddiad marwolaeth Hywel yn hysbys, ond gwyddys iddo ddal swyddi yn arglwyddiaeth y Waun yn negawdau cyntaf y bymthegfed ganrif. Mae’n annhebygol iawn, felly, fod y gerdd hon yn un ddiweddar iawn, ac ategir hynny gan ganran gymharol isel y gynghanedd groes (gw. isod). Gall ei bod yn perthyn i’r un cyfnod â’r cywydd a ganodd Guto ar achlysur ailadeiladu llys Moeliwrch (cerdd 90), sef c.1435–c.1450. Os at yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur y cyfeirir yn llinell 59n, canwyd y cywydd cyn c.1440.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XLIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 68 llinell.
Cynghanedd: croes 54.5% (37 llinell), traws 28% (19 llinell), sain 13% (9 llinell), llusg 4.5% (3 llinell).

1 ar war y garreg  Saif tŷ Moeliwrch ar lethrau dwyreiniol y Gyrn yng nghwmwd Cynllaith (gw. y cerdd 90 a ganwyd ar achlysur ei ailadeiladu).

3 Hywel  Hywel ab Ieuan Fychan, noddwr y gerdd. Tybed a yw Guto’n chwarae ar ystyr yr enw priod hwn yma? Gw. GPC 1988 d.g. hywel ‘y gellir ei weled, hawdd ei weled, yn sefyll allan, eglur’ (cf. 1n ar war y garreg), ond yn 1632 y ceir yr enghraifft gynharaf o’r gair yno.

4 hau arian  Cf. 12 Rhaid yw i glêr hau dy glod.

8 Ieuan Fychan  Sef tad Hywel, Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin.

9 syddyn  Gw. GPC 3379 ‘rhandir, tir, gafael, tyddyn; annedd, cartref’. Ceir ‘tyddyn’ yn yr aralleiriad, ond mae ‘rhandir, tir’ yn bosibl hefyd.

12 hau dy glod  Cf. 4 Hiroedl yt i hau arian.

14 porth Duw i’th wyneb  Ystyrir porth Duw yn gyfeiriad at y nefoedd (gw. GPC 2855 d.g. porth² ‘mynedfa’). Gellid ibid. 2854 d.g. porth¹ ‘cymorth, ymgeledd, cynhaliaeth’ (cf. 19.43–4 Os dy borth a’th gynhorthwy / A gaf, ni ddymunaf mwy), ond cf. disgrifiadau Guto o lys Moeliwrch yn ei gywydd iddo, 90.27–30 Llafur da, pur, diapêl / Yw dringo i dai’r angel, / Herwydd nad â dyn hirwallt / I nef ond yn erbyn allt, 37 nef ym yw, 46 cares i nef. Pwylseisir safle uchel y llys yn llinellau agoriadol y cywydd hwn hefyd, a byddai’n gwbl briodol felly i Guto ddatgan bod Hywel eisoes yn wynebu pyrth y nefoedd o’i gartref daearol.

15 Môn  Enwid yr ynys yn aml mewn cyswllt â noddwyr nad oeddynt a wnelo dim oll â hi’n ddaearyddol nac yn achyddol, yn bennaf gan y gellid ei hystyried yn dir a safai ar wahân i weddill Cymru yr ymhyfrydid pe cyrhaeddai bri’r noddwr glustiau ei thrigolion. Arferai hefyd fod yn ganolfan bwysig i frenhinoedd Gwynedd. Cf. cywyddau Guto i Hywel ap Llywelyn Fychan o Lyn Aeron, 10.10 Pennaeth byrddau maeth beirdd Môn, ac i Rys ap Siancyn o Lyn-nedd, 15.17–18 Y mae’r glod yt am roi gwledd / Ym Môn a thalm o Wynedd.

16 Rholant  Sef nai Siarlymaen a ystyrid yn rhyfelwr tan gamp (gw. YCM²; Rejhon 1984).

18 Hywel  Gw. 3n.

21 saith doethion Rhufain  Cyfeirir at ddoethineb diarhebol saith o wŷr Rhufain y diogelwyd eu hanes yn Gymraeg yn Chwedleu Seith Doethon Rufein (gw. Lewis 1967; CLC² 151; DG.net 86.23n ‘Adroddir yn y chwedl am y modd yr hyfforddwyd unig fab ac etifedd ymherodr Rhufain gan saith o wŷr doeth y ddinas ac am y modd y bu iddynt amddiffyn y mab hwnnw rhag cynddaredd ei dad pan gyhuddwyd ef o dreisio ei lysfam, gwraig yr ymherodr’).

24 wythfed wyd  Ychwanegir Hywel at y saith gŵr doeth a enwir yn 21n.

27 y llaill  A dilyn y cwpled blaenorol, lle cyfeirir at Guto fel bardd, cymerir mai beirdd eraill ar wahân i Guto a olygir yma.

36 Hywel  Gw. 3n.

38 nithio cerdd  Sef saernïo cerdd drwy ddewis geiriau’n ofalus (gw. GPC 2584–5 d.g. nithiaf ‘gwahanu (grawn) oddi wrth us, gwyntyllio, gogrynu’).

40 gwan  Y tebyg yw mai at Guto ei hun y cyfeirir yma, sy’n awgrymu ei fod yn hen ŵr. Ond cofier ei fod yn hoff o bortreadu ei hun fel gŵr claf a musgrell tra bod ei gyd-feirdd yn aml yn cyfeirio at ei gryfder a’i wydnwch. Tybed a oedd tuedd ynddo i danseilio ei faint corfforol er mwyn dyrchafu ei noddwr?

42 Rhwym Un Duw, rhôm ein deuoedd  Sylwer ar y cyferbynnu rhifyddol cynnil rhwng yr uniad a wnaeth Un Duw ar y naill law a’r ddau a unwyd, ein deuoedd, ar y llall.

45 gostegion  Gw. GPC 1514 d.g. gosteg 3 ‘datganiad neu rybudd cyhoeddus a wneir mewn eglwys blwyf ar dri Sul yn olynol i gyhoeddi priodas sydd i’w gweinyddu, gan roi cyfle i’r sawl a fynno rwystro’r briodas i ddangos ei wrthwynebiad’. Hon yw’r enghraifft gynharaf yno o’r gair yn yr ystyr hon. Ymhellach, gw. Helmholz 1974: 107–8; 49n rhan dwy osteg.

45–6 Nis gwnaeth … / Brawd Sais y briodas hon  A chymryd mai aelod o urdd eglwysig a olygir wrth brawd yma (gw. GPC 311 d.g. brawd¹ 2; cf. 66n), yr awgrym yw ei bod yn arfer gan frodyr Seisnig weinyddu gwasanaethau priodasol yng nghyffiniau Moeliwrch, o bosibl yn eglwys Llansilin dafliad carreg o’r llys. Yn ôl Smith (1993: 110), roedd nifer o blwyfi’r Gororau’n perthyn i esgobaethau Lloegr erbyn yr Oesoedd Canol diweddar, megis rhai o blwyfi Maelor Saesneg yn esgobaeth Coventry a Chaerlwytgoed. Er mai i esgobaeth Llanelwy y perthynai plwyf Llansilin mae’n ddigon posibl fod yn y rhan honno o’r Gororau ar ffin yr esgobaeth wrthdaro tebyg i’r hyn a gofnodwyd rhwng trigolion Cymraeg eu hiaith y Trallwng a phlwyf Llanwrfwy yn Ergyng a’u crefyddwyr di-Gymraeg yn ystod ail hanner y bedwaredd ganrif ar ddeg (gw. Smith 1993: 110–11 a 2004: 72–3). Ar fewnfudo i ardaloedd Cymreig yn y Gororau yn y cyfnod hwn, gw. ibid. 74–5. Cf. 57n a’r cyfeiriadau at wrthdaro ieithyddol yng nghywydd mawl Guto i Ddafydd Llwyd o Abertanad (gw. nodyn cefndir cerdd 86).

47 wedi deuoed dydd  Er nad yw’r ystyr yn gwbl eglur mae’n bur debygol mai cyfeirio at achlysuron cariadus rhwng y bardd a’r noddwr a wneir yma. Mae’n bosibl y dylid cysylltu deuoed â’r cyfeiriad annelwig at [r]an dwy osteg yn llinell 49, a chydag un neu fwy o’r posibiliadau a gynigir yn y nodyn isod. Posibilrwydd arall a mwy tebygol yw mai yn sgil cwta ddau ymweliad yn unig â Moeliwrch y ‘priodwyd’ y bardd a’i noddwr (hynny yw, ni bu’r Guto ifanc fawr o dro’n sylweddoli y byddai’n parhau i ganu mawl i Hywel gydol ei oes). Dylid cadw mewn cof fod dau yn rhif pwysig yn y rhan hon o’r gerdd yn sgil y ffaith seml mai dau a unid mewn priodas, ac efallai na ddylid chwilio’n ormodol am arwyddocâd cymhlethach iddo (cf. 42 ein deuoedd).

49 tystion  Gw. Davies 1980: 108-–9, ‘As with all contracts in medieval Welsh law, the presence of witnesses was important. The wedding guests were there not only to enjoy the junketings but, in a very real sense, to witness the marriage. It was a social function which might have legal consequences. It was to the wedding guests (neithiorwyr) that the outraged bridegroom was to appeal and to report if he found that his wife was no virgin.’ Mae’n nodweddiadol o ddychymyg Guto mai ei gywyddau mawl ef ei hun i Hywel sy’n dyst i’r briodas arbennig hon (gw. 50n). Ymhellach, gw. Helmholz 1974: 154–9.

49 rhan dwy osteg  Nid yw’r ystyr yn gwbl eglur. Awgrymir yn G 583 fod Guto’n chwarae ar ddau o ystyron gosteg, sef ‘gosteg mewn cerdd; prydyddiaeth’ a ‘gosteg [b]riodas’, sef datganiad i gyhoeddi priodas (gw. 45n; GPC 1514). Ond go brin bod ‘rhan dwy gerdd’ yn taro deuddeg gan fod sôn am dri chywydd ar ddeg yn y llinell nesaf. Fel y gwelir yn y nodyn ar linell 45, rhoid gosteg briodas ar waith ‘mewn eglwys blwyf ar dri Sul yn olynol’ er mwyn rhoi cyfle i’r ‘sawl a fynno rwystro’r briodas i ddangos ei wrthwynebiad’. Disgwylid tair gosteg felly, yn hytrach na dwy. Gellir awgrymu pedwar posibilrwydd: i. priodwyd y ddau ar y trydydd Sul ac ar y ddau Sul cyntaf yn unig y daeth y ddau ynghyd yn ddibriod i gyhoeddi’r gostegion (gw. 47n); ii. nid oedd angen mwy na dwy osteg gan na cheid unrhyw wrthwynebiad rhesymol i’r uniad; iii. bu’n rhaid cyhoeddi dwy set o dair gosteg mewn dwy eglwys wahanol gan nad oedd Guto a Hywel yn perthyn i’r un plwyf (ar yr arfer, gw. LlGG cxxvi^v); iv. ceid mewn rhannau o Gymru eithriad i’r rheol a ganiatái cyhoeddi dwy osteg yn hytrach na thair. Yn absenoldeb unrhyw wybodaeth fanylach ynghylch arferion priodi yng Nghymru yn ystod yr Oesoedd Canol diweddar, ymddengys mai’r ddau bosibilrwydd olaf sydd fwyaf tebygol.

50 tri chywydd ar ddeg  Personolir cywyddau a ganodd Guto i Hywel, gellid tybio, fel pobl a fu’n dyst i’r briodas (gw. 49n tystion). Cyfeirir at ddeuddeg o dystion priodas yn Davies (1980: 109) a Helmholz (1974: 82), ond yn ôl Helmholz (127–8 a 154) rhwng dau a phum tyst a geid fel arfer. Hyd y gwyddys, felly, ni pherthyn arwyddocâd arbennig i’r rhif tri ar ddeg yn y cyswllt hwn, ac mae’n bur debygol mai at dri chywydd ar ddeg a ganodd Guto i Hywel yn y gorffennol y cyfeirir. Dengys y ffaith mai dau gywydd cyfoethog arall yn unig gan Guto i Hywel a oroesodd wir faint y golled (gw. cerddi 90 a 92; cf. 56.19–20n).

51 cynhysgaeth  Gw. GPC 790 ‘gwaddol, agweddi’; GPC² 117–18 d.g. agweddi (a) ‘tâl a wneir gan ŵr i deulu ei wraig wrth briodi’. Ond ymddengys hefyd mai tâl oedd cynhysgaeth a wnaed gan dad neu frawd y briodferch i’w gŵr arfaethedig (gw. Davies 1980: 99–100, 109; Jenkins and Owen 1980: 197).

51 cynhwysgerdd  Sef cynnwys + cerdd ‘cerdd dderbyniol/a groesewir’ (gw. GPC 797 d.g. cynnwys fel ansoddair (b) ‘derbyniol, a groesewir’). Ond ceid ystyr arall cyfreithiol i’r gair mewn cyd-destun priodasol (gw. ibid. fel enw (b) ‘cyfran mab anghyfreithlon pan rennid tir (am mai trwy oddefiad y meibion a aned o briodas y derbyniai hi)’). O ystyried cyd-destun y gerdd hon mae’n demtasiwn derbyn y dehongliad hwnnw, yn arbennig o ystyried y cwpled yn ei grynswth: Cynhysgaeth o’m cynhwysgerdd / A gai tra feddwy’ ar gerdd. Pe bai Guto ei hun yn fab anghyfreithlon gallai’n hawdd ddisgrifio ei awen farddol fel un a etifeddodd gan ei dad yn unol â’r hawl a roddai cyfraith Gymreig i fab anghyfreithlon etifeddu tir gan ei dad (gw. Davies 1980: 106–7 a Jenkins and Owen 1980: 197–8). Byddai’r gerdd, o ganlyniad, yn ei feddiant (tra feddwy’) a disgwylid iddo roi o’r eiddo hwnnw dâl cynhysgaeth pan briodai.

54 ysgar  Nid ysgariad yn ystyr ddiweddar y gair, eithr ymwahaniad rhannol a weinyddid, fe ymddengys, ar sail dod a chytundeb i ben yn hytrach na diddymu’r sacrament ei hun. Gw. Smith 1993: 120–1: ‘Fe ellid, o dan amodau arbennig, ddeisyf [d]iddymu’r cwlwm (gweithred a ddynodid gan y term amwys divorcium a vinculo matrimonii), ac o dan yr amodau hynny byddai gan y naill a’r llall yr hawl i ailbriodi. Fe ellid hefyd … ddeisyf am yr hawl i ymwahanu oddi wrth gymar (causa divorcii et seperacionis a mensa et thoro), ond, yn yr achosion hynny, ni chaniat[e]id ailbriodi a phwysleisiai’r eglwys ei dyletswydd i geisio meirioli’r berthynas a chymodi’r pleidiau yn hytrach na thorri’r cwlwm yn llwyr’ (codwyd yr wybodaeth o Helmholz 1974: 74–111); Davies 1980: 112–13.

57 Ni rwystrir er un estron  Nid yw’n eglur pwy yw’r estron a fyddai’n rhwystro neu’n amau dilysrwydd y briodas. Yn ei ystyr fwyaf cyffredinol gallai estron olygu ‘gŵr dieithr’, ac felly gall mai at feirdd cenfigennus y cyfeirir (gw. 27–36 a GPC 1249). Prif ystyr y gair yn ôl ibid. yw ‘dyn o wlad neu o genedl arall’, felly gall mai’r brawd Sais y cyfeirir ato’n ddirmygus yn 45–6n a olygir. Yn ôl Davies (1980: 106–8), dengys rhai o gofnodion llysoedd y gogledd-ddwyrain sut y ceisiai gwŷr a gwragedd priod fel ei gilydd fanteisio wrth geisio ysgariad ar y gwahaniaethau a oedd yn dal i fodoli yn ystod yr Oesoedd Canol diweddar rhwng cyfraith briodas Gymreig a Saesnig. Tybed ai sôn mae Guto am anghyfreithlondeb neu annilysrwydd ymddangosiadol rhai arferion priodi Cymreig yn llygaid y Saeson, chwaethach yr enghraifft unigryw a chymharol ddychmygus o briodi a gynigir yn y cywydd hwn?

58 anach  Gw. GPC² 251–2 (a) ‘rhwystr (yn enw. rhag priodi), atalfa, anhawster’.

59 yr abad draw  Safai Moeliwrch oddeutu’r un pellter rhwng abatai Sistersaidd Glyn-y-groes i’r gogledd ac Ystrad Marchell i’r de, ac felly nid yw’n eglur at ba abaty y cyfeirir yma, nac at ba abad, os, yn wir, y cyfeirir at un o’r ddau abaty hynny. Ar sail yr hyn a oroesodd o ganu Guto gellid cymryd (fel y gwneir yn GGl 336) mai abad Glyn-y-groes a olygir, gan i Guto ganu oddeutu wyth cerdd i Ddafydd ab Ieuan a oedd, yn ôl Williams (1970–2: 191, 194 a 2001: 298), yn abad yno rhwng 1480 a 1503. Ond mae’n debygol hefyd fod ganddo gyswllt ag un neu fwy o ragflaenwyr Dafydd, sef Siôn ap Rhisiart a fu’n abad Glyn-y-groes rhwng c.1455 a 1480, yn ôl pob tebyg. At hynny canodd Guto gywydd ar y cyd i Ddafydd ab Ieuan, abad Glyn-y-groes, ac i Ddafydd ab Owain, abad Ystrad Marchell, rhwng 1485 a 1490 (gw. cerdd 115), a gwyddys bod ganddo gyswllt ag abaty Ystrad Marchell er pan oedd yn ifanc gan iddo ganu marwnad (cerdd 82) i Lywelyn ab y Moel yno yn 1441. Ac ystyried y ffaith fod enw Hywel yn ymddangos mewn cofnodion rhwng 1408/9 ac 1416/17, mae’n annebygol mai at Ddafydd ab Ieuan nac at Ddafydd ab Owain y cyfeirir. Mae dyddiadau abadaeth Siôn ap Rhisiart yng Nglyn-y-groes yn fwy addawol, ond sylwer bod bwlch enfawr yn rhestrau Williams (1970–2: 190; 2001: 297) o abadau Ystrad Marchell rhwng 1406 a 1485. Posibilrwydd arall yw mai’r Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur a olygir, gŵr y cyfeiriodd Guto ato yn ei gywydd mawl i Phylib ap Gwilym Llwyd o Drefgwnter fel noddwr a’i rhwystrai rhag ymweld â chartrefi noddwyr eraill.

62 urddol  Sef yr abad (gw. 59n a GPC 3719 ‘clerigwr ordeiniedig’).

62 gordderch  Gw. GPC 1469 (a) ‘cariad, carwr; godinebwr’. Cyfeirir at yr abad (gw. 59n).

63 carennydd  Daethpwyd i ddefnyddio’r gair hwn i olygu ‘gostegion priodas’, ond nid dyna’r ystyr yma, eithr ‘cyfeillgarwch, cariad’ (gw. GPC 426 1 (a), 2; 45n).

65 micar  Benthyciad o’r Saesneg vicar (gw. GPC 2452).

66 brawd a wnâi briodi  Sef, yn ôl pob tebyg, y brawd Sais y cyfeirir ato’n ddirmygus yn 46 (gw. 45–6n). Sylwer y nodir eto nad y brawd hwnnw a briododd y bardd a’i noddwr, eithr Duw Tad, fel y nodwyd eisoes yn llinellau 47–8.

67 esgob  Gan fod Llansilin yn esgobaeth Llanelwy y tebyg yw mai at esgob yr eglwys honno y cyfeirir yma. Am achosion yn ymwneud â phriodi yn esgobaeth swydd Henffordd yn ystod yr Oesoedd Canol diweddar, dywed Smith (2004: 68 a 10n) mai’n achlysurol iawn y byddai’r esgob ei hun yn gweinyddu mewn llys eglwysig.

67 dewisgair  Bernir mai enghraifft unigryw ydyw o ffurf ar y cyfansoddair dewisair lle cedwir ffurf gysefin yr ail elfen yn sgil -s yr elfen gyntaf (gw. GPC 942 d.g. dewisair ‘gair neu eiriau dethol, ple; pleidlais, cefnogaeth’; cf. -s + dd → d, gw. TC 24–5).

Llyfryddiaeth
Bowen, D.J. (1966), ‘Agweddau ar Ganu’r Bedwaredd Ganrif ar Ddeg a’r Bymthegfed’, LlCy 9: 46–73
Bowen, D.J.(1970), ‘Agweddau ar Ganu’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’, THSC: 284–335
Breatnach, P.A. (1983), ‘The Chief’s Poet’, Proceedings of the Royal Irish Academy, 83: 37–79
Busse, P. (2003), ‘The Poet as Spouse of his Patron: Homoerotic Love in Medieval Welsh and Irish Poetry?’, Studi Celtici, 2: 175–92
Carney, J. (1968), ‘Two Poems from Acallam na Senórach’, J. Carney and D. Greene (eds.), Celtic Studies, Essays in Memory of Angus Matheson (London), 22–32
Carney, J. (1985), Medieval Irish Lyrics with the Irish Bardic Poet (Dublin)
Davies, R.R. (1980), ‘The Status of Women and the Practice of Marriage in Late-medieval Wales’, Jenkins and Owen 1980: 93–114
Helmholz, R.H. (1974), Marriage Litigation in Medieval England (Canterbury)
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Jenkins, D. and Owen, M.E. (1980) (eds.), The Welsh Law of Women (Cardiff)
Lewis, H. (1967) (gol.), Chwedleu Seith Doethon Rufein (Caerdydd)
Mac Cana, P. (1988), ‘The Poet as Spouse of his Patron’, Ériu, 39: 79–85
Rejhon, A.C. (1984) (ed.), Cân Rolant: The Medieval Welsh Version of the Song of Roland (Berkeley)
Simms, K. (1989), ‘The Poet as Chieftain’s Widow: Bardic Elegies’, D. Ó Corráin et al. (eds.), Sages, Saints and Storytellers, Celtic Studies in Honour of Professor James Carney (Maynooth), 400–11
Smith, Ll.B. (1993), ‘Olrhain Anni Goch’, YB XIX: 107–26
Smith, Ll.B. (2004), ‘A View from an Ecclesiastical Court’, R.R. Davies and G.H. Jenkins (eds.), From Medieval to Modern Wales: Historical Essays in Honour of Kenneth O. Morgan and Ralph A. Griffiths (Cardiff), 64–80
Williams, D.H. (1970–2), ‘Fasti Cistercienses Cambrenses’, B xxiv: 181–229
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (second ed., Cardiff)

This extraordinary poem of praise for Hywel ab Ieuan Fychan is one of three poems which Guto addressed to his patron at Moeliwrch. Guto conventionally praises Hywel’s generosity and his codependent relationship with the poets in the first part of the poem (lines 1–24). Note that he refers to the poets with plural forms at the beginning of the poem (6 i daflu ynn aur ‘to throw us money’, 11 rhoi rhoddion ‘to give gifts’, 12 Rhaid yw i glêr hau dy glod ‘minstrels must sow your praise’) and that he switches from line 23 onwards to referring to his own personal relationship with Hywel. Guto’s nod to Hywel’s renown beyond the immediate vicinity of Moeliwrch in lines 15–20 and his reference to Rome in line 21 may suggest that Hywel had once travelled in Wales or abroad (possibly on a pilgrimage).

In the second and third parts of the poem Guto focuses on his close relationship with his patron. First, he discusses other poets’ discontent at his apparent reluctance to sing to any other patron but Hywel (25–40). This is essentially a ruse devised to emphasize Hywel’s generosity and everyone would have known that Guto composed praise poems for other patrons. Yet, poets did indeed sometimes point out a fellow-poet’s overdependence on a single source of patronage, as Guto himself did in his poem to oust Hywel Dafi from Raglan (see 20.51–6):

Ni fawl Hywel ryfelwr
Na dyn gwych, onid un gŵr,
Ni chyrch i Wynedd, ni chân,
Ni threigl unwaith o Raglan.
Nid saethydd beunydd bennod
Y dyn ni wŷl ond un nod.

‘Hywel doesn’t praise a warrior or any fine man, except one, he doesn’t go to Gwynedd, he doesn’t sing there, he doesn’t once leave Raglan. No marksman shooting daily at a target is the man who sees only one target.’

Syr Rhys of Carno, Ieuan ap Gruffudd Leiaf or some other poet who would occasionally call at Moeliwrch may have levelled exactly the same accusation at Guto, and that in order to answer their accusations Guto conjured a remarkable explanation of his relationship with Hywel in the third part of the poem (41–68; for Syr Rhys and Ieuan’s satirical poems to Guto, see poems 93 and 101a).

Guto justifies his attachment to Hywel on the basis that they are married. He argues that they are bound together in a holy bond from both a professional and a personal point of view. Yet, although Guto undeniably takes the underlying message of codependence which he presents through the image of a marriage seriously, the poem does also contain an element of humour. It seems that Guto’s connection with an unnamed abbot was well-known to his audience and it may be that one of the poets named above had already made a point of reminding Guto that he had once pledged allegiance to him also (59–62). Guto argues that the validity of a marriage with a religious man would be in doubt as marriage was generally forbidden to men who belonged to a religious order. Such a union could therefore only be considered as adultery from both Guto’s point of view (who was married to Hywel) and the abbot’s (who was married to God). Yet, the humorous element is intensified by the fact that it would have been obvious for Guto’s audience that men of religion (and Welsh men of religion especially) often ignored the canon law and married irrespectively (see Williams 1976: 337–44).

Guto therefore makes use of a few marriage traditions to explain why he could not sing the praises of other patrons, yet at the same time he points out that his union with Hywel was no ordinary marriage between gwas a gwen ‘a young man and woman’ officiated by a cleric (43–4), but a divine marriage ordained by God (47–8). It was therefore superior to a civil marriage as it could not be annulled in an earthly divorce. Indeed, Guto concludes the poem by declaring that the only one who could break the union would be the one who created it, namely Christ himself (53–68). The death of either the poet or the patron alone could bring an end to this unique alliance.

The marriage
Guto consistently refers to the marriage in lines 41–8 as a union that was formed sometime in the past, possibly when he was a young poet (cf. 25 Erioed fardd yr ydwyf i / … i’th foli ‘I’ve always been a bard who praises you’, 37 Ar dy barth erioed y bûm ‘I have always been on your hearth’). This may be a key part of Guto’s case against those who would accuse him of singing excessively to Hywel, for it was customary to proclaim marriage banns in a parish church on three successive Sundays before a proposed wedding so that anyone who wished to prevent it could declare their objection. Guto specifically refers to the custom in lines 45 digaeth ostegion ‘free banns’ and 49 rhan dwy osteg ‘a part of two banns’ (on the latter, see the note). What seems to be suggested is that Guto’s accusers should have declared their objection to the marriage years ago when he began to receive Hywel’s patronage. Yet, failure to declare objection at marriage banns did not hinder objectors from doing so after a wedding had taken place: ‘The prohibition against later accusation by those who had stayed silent during the banns was … one of the rules of canon law most laxly enforced’ (Helmholz 1974: 108). Guto indicates that jealousy played a part in the objection to his marriage to Hywel (34 and 43), and many objections to actual marriages were indeed based on personal motives of an immoral nature: ‘A few [cases of reclamation during banns] … were plainly vexations. In hopes of securing a bribe, or without any possible way of proving a claim, a man or woman objected to a proposed marriage’ (Helmholz 1974: 107–8). See further Smith 2001: 68:

disciplinary authority exercised by the church depended on the co-operation and moral assumptions of ordinary laymen and women, for presentment of delinquent behaviour was made by representatives of the parish community, although common fame and gossip, sometimes malicious and unfounded, also played a part.

Guto does not refer to a religious setting for his imaginary marriage even though the church at Llansilin, about half a mile south-east of Moeliwrch, would have been suitable enough. Yet, clandestine marriages were not uncommon in rural communities, which were not ordained by a priest or vicar and witnessed only by members of the bride and bridegroom’s families (see Helmholz 1974: 27–31; note again that Guto and Hywel’s marriage was not officiated by a cleric). Indeed, there would have been very little difference between those present at a clandestine marriage and those who gathered at patrons’ houses throughout the land to listen to the poets, and it is therefore very appropriate that Guto’s poems for Hywel are appointed witnesses to this curious marriage (49–50).

In this respect it is worth discussing the general attitude of the Welsh people towards marriage, for from the point of view of Welsh law ‘marriage was, in ecclesiastical and legal terms, a rather formless institution’ (Davies 1980: 106). The native law’s approach to marriage was characterized by a fluency which did not belong to English law (see ibid. 105–7), yet both laws held to a few principles which constituted a lawful marriage which could be relevant to Guto and Hywel’s union. Despite the church’s objection to clandestine marriages it was willing to recognize unions that fulfilled certain fundamental conditions, one of which was the declaration of wedding vows: ‘Only the exchange of present words of consent was necessary to create a valid union’ (Helmholz 1974: 27, and see ibid. 45–7). Guto may well have argued that it was ‘present words of consent’ which were declaimed by him when he sang a poem of praise for Hywel and that the words formed an authentic bond between them. Indeed, he may have already portrayed his close relationship with Hywel through the medium of wedding vows in a lost poem and was simply exploring the same theme in this most splendid of poems.

A Celtic context?
Bowen (1966: 50–1n45) noted the similarity between Guto and Hywel’s relationship in this poem and the loving affection shown by Dafydd ap Gwilym towards his patron, Ifor Hael ap Llywelyn of Basaleg (see DG.net 14.1–22). Bowen (1970: 285) then linked the affectionate references in Dafydd’s poem with Carney’s (1985: 113, 137–8) arguments concerning the affectionate or marital relationship of a poet and his patron in Ireland. These arguments were followed and enlarged from a Welsh point of view by Mac Cana (1988), who argued that this relationship had been part of Indo-European culture in general and was not unique to Celtic poetry. He refers to the ceremonial marital relationship which seemingly existed between the poet and his king and patron in the early societies of both Celtic Europe and India.

Carney (1968: 25) and Breatnach (1983: 48) noted the need for a comprehensive study of this subject, yet so far the general response to the possibility that the affectionate declarations of medieval poets and the ancient relationship of the poet (or druid) and his king are related have been hesitant (see, for example, Simms 1989: 408; Huws 2001: 20). The Celtic case is almost exclusively based on evidence from Ireland and very little early evidence about the nature of a poet’s relationship with his patron has survived in Wales. Despite the apparent significance of sovereignty marriage rites in Celtic society from the point of view of medieval poetry in both Wales and Ireland, it may be significant that an affectionate relationship between the poet and his patron is also evident in other poetic traditions, such as in the poetry of some of the Provençal troubadours (see Busse 2003: 182–3).

What is highly relevant to this poem is that expressing love for a patron was certainly a topos in Welsh poetry from an early date. Busse (2003: 177) notes Cynddelw Brydydd Mawr’s affection towards Rhirid Flaidd in a poem of thanks (see GCBM i, 23.1 Mae ym vleit a’m car o’m caffael – 6rthaw / Yn 6rthep archauael ‘I have a wolf who loves me having had me with him as a corresponding exaltation’), and countless other examples of using the verb caru ‘to love’ and the noun cariad ‘love’ to describe the relationship between a poet and his patron are found in the work of both the Poets of the Princes (Gogynfeirdd) and the later Cywyddwyr. Indeed, there are enough to show that what Guto and Dafydd ap Gwilym succeeded in doing so artfully was to develop an already prevalent theme which had been for centuries a characteristic feature of praise poetry. Guto’s general use of the theme deserves a wider discussion, for it may be argued that his ‘love’ towards his patrons is more consistently evident than in the work of any other poet. In this respect it is worth citing Carney (1985: 113) on the extensive use of this theme in the work of Eochaidh Ó hEoghusa, a seventeenth-century Irish poet:

This is an idea to which Eochaidh is more addicted than any other poet I know. He seems to have lived his whole life according to it, to have geared all his emotions to it, and he constitutes its most extreme expression.

Date
The poem itself contains very little evidence in terms of dating. The year of Hywel’s death is not known, although it is recorded that he was an official in Chirkland in the first decades of the fifteenth century. It is therefore very unlikely that this poem was composed late in Guto’s life, as is confirmed by the relatively low percentage of cynganeddion croes (see below). It may belong to the same period as the poem which Guto composed on the occasion of rebuilding Moeliwrch (poem 90), namely c.1435–c.1450. If Guto is referring to Abbot Rhys ap Dafydd of Strata Florida in line 59n, the poem was composed before c.1440.

The manuscripts
There are 26 copies of this poem. It was preserved by a different manuscript tradition to the other two poems which Guto composed for Hywel, namely poems 90 and 92, which were in all likelihood copied together in an early source which did not contain a copy of the present poem. This poem was nonetheless popular with both scribes and (seemingly) oral performers. Pen 103 was probably written at Moeliwrch itself and contains two copies of the poem, the first largely incomplete and the second complete at one time but now largely unreadable as most of the page has been lost. This second copy was in all likelihood copied into LlGC 8330B [ii] and CM 207, and the edition in based mainly upon the texts of both these secondary manuscripts, although other texts were also consulted, such as LlGC 3049D and Pen 100.

Stemma

Previous edition
GGl poem XLIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 68 lines.
Cynghanedd: croes 54.5% (37 lines), traws 28% (19 lines), sain 13% (9 lines), llusg 4.5% (3 lines).

1 ar war y garreg  ‘On the rock’s nape’. The court at Moeliwrch stands on the eastern slopes of Gyrn Moelfre in the commote of Cynllaith (see Guto’s poem of praise on the rebuilding of Moeliwrch (poem 90).

3 Hywel  Hywel ab Ieuan Fychan, the patron. Is Guto playing with the meaning of the proper noun in this line? See GPC 1988 s.v. hywel ‘visible, easily seen, prominent, conspicuous’ (cf. 1n ar war y garreg ‘on the rock’s nape’), although the earliest example belongs to 1632.

4 hau arian  ‘To sow money’. Cf. 12 Rhaid yw i glêr hau dy glod ‘minstrels must sow your praise’.

8 Ieuan Fychan  Hywel’s father, Ieuan Fychan ab Ieuan Gethin.

9 syddyn  See GPC 3379 ‘tenement, land, holding, smallholding; dwelling-place, home’. Translated as ‘holding’, although ‘tenement, land’ is possible.

12 hau dy glod  ‘Sow your praise’. Cf. 4 Hiroedl yt i hau arian ‘may you have a long life to sow money’.

14 porth Duw i’th wyneb  ‘May God’s gate be before you’ (see GPC 2855 s.v. porth²). Ibid. 2854 s.v. porth¹ ‘assistance, succour, maintenance’ is possible (cf. 19.43–4 Os dy borth a’th gynhorthwy / A gaf, ni ddymunaf mwy ‘If I have your support and help, I’ll desire nothing more’), but cf. Guto’s descriptions of Moeliwrch in his praise poem for the court, 90.27–30 Llafur da, pur, diapêl / Yw dringo i dai’r angel, / Herwydd nad â dyn hirwallt / I nef ond yn erbyn allt ‘It’s good, pure, unmitigated toil to climb to the angel’s houses, for a long-haired man cannot go to heaven except against an incline’, 37 nef ym yw ‘it is heaven to me’, 46 cares i nef ‘heaven’s beloved’. Guto emphasizes the lofty location of the court at the beginning of this poem as well, and it is therefore no surprise that he declares that Hywel is already facing the gates of heaven from his earthly abode.

15 Môn  Anglesey was often mentioned in poems for patrons who had very little geographical or genealogical connection with the island, mainly because most patrons would be delighted that they were renowned in a land which stood apart from mainland Wales. It was also an important centre for the princes of Gwynedd. Cf. Guto’s praise poems for Hywel ap Llywelyn Fychan of Glyn Aeron, 10.10 Pennaeth byrddau maeth beirdd Môn ‘governor of tables of sustenance for the poets of Anglesey’, and for Rhys ap Siancyn of Glyn-nedd, 15.17–18 Y mae’r glod yt am roi gwledd / Ym Môn a thalm o Wynedd ‘You are famed for giving a feast through Anglesey and much of Gwynedd’.

16 Rholant  A fierce warrior who was Charlemagne’s nephew (see YCM²; Rejhon 1984).

18 Hywel  See 3n.

21 saith doethion Rhufain  Guto is referring to the proverbial wisdom of ‘the seven wise men of Rome’ whose story was preserved in Welsh in Chwedleu Seith Doethon Rufein (see Lewis 1967; CLC² 151; DG.net 86.23n). The only son and heir of the Roman emperor was tutored by the seven wise men, who defended him from his father’s wrath when he was accused of raping his stepmother.

24 wythfed wyd  ‘You’re the eighth’. Guto adds Hywel to the seven wise men referred to in line 21 (see the note).

27 y llaill  ‘The rest’, namely poets in general apart from Guto, as Guto refers to himself as a poet in the previous couplet.

36 Hywel  See 3n.

38 nithio cerdd  ‘To winnow a poem’, namely to fashion a poem by choosing words carefully (see GPC 2584–5 s.v. nithiaf ‘to winnow, sift’).

40 gwan  Guto is in all likelihood referring to himself as a ‘weak man’, which suggests that he was an old man. Yet, although he often referred to himself as a weak and feeble man his fellow-poets consistently refer to his strength and toughness. There may have been a tendency in him to undermine his physical prowess in order to exalt his patrons.

42 Rhwym Un Duw, rhôm ein deuoedd  ‘One God’s bond between the both of us’. Note the subtle contrast between the union made by Un Duw ‘One God’ on the one hand and the union itself, ein deuoedd ‘both of us’, on the other.

45 gostegion  See GPC 1514 s.v. gosteg 3 ‘marriage banns, banns of matrimony’, where this is the earliest example. See further Helmolz 1974: 107–8; 49n rhan dwy osteg.

45–6 Nis gwnaeth … / Brawd Sais y briodas hon  ‘This marriage wasn’t made by an English brother’. If brawd ‘brother’ refers to a member of an ecclesiastic order (see GPC 311 s.v. brawd¹ 2; cf. 66n), Guto seems to be implying that English clerics officiated at weddings in the vicinity of Moeliwrch, possibly in the church at Llansilin. Smith (1993: 110) notes that a number of parishes in the Marches belonged to English dioceses by the end of the Middle Ages, such as a few parishes in Maelor Gymraeg which belonged to the diocese of Coventry and Lichfield. Although the parish of Llansilin was part of the diocese of St Asaph there may have been some similar conflict in this part of the Marches close to the border of the diocese to that which was recorded between the Welsh-speaking inhabitants of Welshpool and the parish of Llanwrfwy in Ergyng and their English-speaking clerics during the second half of the fourteenth century (see Smith 1993: 110–11 and 2004: 72–3). On medieval in-migration in the Welsh Marches, see ibid. 74–5. Cf. 57n and the references to linguistic conflict in Guto’s praise poem to Dafydd Llwyd of Abertanad (see poem 86).

47 wedi deuoed dydd  ‘After two trysts’. Although there is some doubt concerning the exact meaning of deuoed dydd, Guto is in all likelihood referring to affectionate occasions between him and his patron. The word deuoed ‘two trysts’ may be connected to rhan dwy osteg ‘a part of two banns’ in line 49 and with one or more of the possible interpretations outlined in the note below. Another (perhaps more likely) possibility is that Guto ‘married’ his patron after only two visits to Moeliwrch (i.e. in his youth Guto soon realized that he would continue to praise Hywel for the rest of his life). Nonetheless, note that dau ‘two’ is an important number in this part of the poem simply because it was two persons who formed an union in a marriage (cf. 42 ein deuoedd).

49 tystion  ‘Witnesses’. See Davies 1980: 108–9, ‘As with all contracts in medieval Welsh law, the presence of witnesses was important. The wedding guests were there not only to enjoy the junketings but, in a very real sense, to witness the marriage. It was a social function which might have legal consequences. It was to the wedding guests (neithiorwyr) that the outraged bridegroom was to appeal and to report if he found that his wife was no virgin.’ It is characteristic of Guto’s poetic mind that his own poems of praise for Hywel are personified as witnesses to this unique marriage (see 50n). See further Helmholz 1974: 154–9.

49 rhan dwy osteg  ‘A part of two banns’. The meaning is not entirely clear. It is suggested in G 583 that Guto is playing with two meanings of gosteg, namely ‘poem’ and ‘marriage banns’ (see 45n; GPC 1514). Yet, ‘a part of two poems’ does not seem convincing in light of Guto’s reference to [t]ri chywydd ar ddeg ‘thirteen cywyddau’ in the next line. Marriage banns were declared on three successive Sundays before a wedding so that anyone who wished to object could do so, therefore dwy ‘two’ is also problematic. Four possibilities may be considered: i. Guto and Hywel were married on the third Sunday and therefore they met on the first two Sunday only in order to declare two marriage banns (see 47n); ii. only two declarations were required as there was no reasonable objection to the union; iii. they had to declare two sets of three declarations in two different churches as Guto and Hywel did not live in the same parish (on the custom, see LlGG cxxvi^v); iv. it may have been usual in some parts of Wales to declare two marriage banns instead of three. In the absence of detailed information concerning medieval marriage traditions in Wales, the last two possibilities seem more probable.

50 tri chywydd ar ddeg  ‘Thirteen cywyddau’. Guto is personifying poems of praise he has composed for Hywel as witnesses to their marriage (see 49n tystion). Davies (1980: 109) and Helmholz (1974: 82) refer to twelve wedding witnesses, yet Helmholz (127–8 and 154) notes that between two and five witnesses were customary. It is, therefore, unlikely that any special significance belongs to the number thirteen in this respect. Guto is in all likelihood referring to thirteen poems of praise that he had already composed for Hywel. The loss of most of these poems is exemplified by the fact that only two other highly skilful poems by Guto to Hywel have survived in the manuscripts (see poems 90 and 92; cf. 56.19–20n).

51 cynhysgaeth  See GPC 790 ‘marriage portion, dowry endowment’ where it is synonymous with agweddi ‘payment made by a husband to his wife’s family upon marriage’ (see GPC² 117–18 (a)). Yet, it also seems that cynhysgaeth was a payment made by the father or brother of the bride to her husband (see Davies 1980: 99–100, 109; Jenkins and Owen 1980: 197).

51 cynhwysgerdd  Cynnwys + cerdd ‘welcomed poem’ (see GPC 797 s.v. cynnwys as an adjective (b) ‘acceptable, welcomed’). Yet cynnwys also bore a legal meaning in a marital context (see ibid. as a noun (b) ‘illegitimate son’s share in land (because it was obtained “by permission”)’). In light of the marital context of this poem it is tempting to follow this meaning, especially in the context of the couplet in its entirety: Cynhysgaeth o’m cynhwysgerdd / A gai tra feddwy’ ar gerdd ‘you’ll receive a marriage portion from my adopted share of a poem as long as a poem is mine’. If Guto himself was an illegitimate son he may well have described his poetic genius as something he inherited from his father in line with the right given in Welsh law for an illegitimate son to inherit land from his father (see Davies 1980: 106–7 and Jenkins and Owen 1980: 197–8). The [c]erdd ‘poem’ would therefore be in his possession (tra feddwy’ ‘as long as it is mine’) and he would be expected to give a payment of cynhysgaeth ‘marriage portion’ from that which he owned when he married.

54 ysgar  ‘Separation’, not divorce in the modern sense but a partial separation seemingly on the basis of cancelling a contract instead of abolishing the sacrament itself. Smith (1993: 120–1), following Helmholz (1974: 74–111), notes that a separation with a right to remarry was possible in special circumstances (denoted by the vague term divorcium a vinculo matrimonii) and that other less rigorous separations without the right to remarry were also sought (causa divorcii et seperacionis a mensa et thoro), in which the church stressed the need to ease the relationship in the interest of eventual reconciliation. See also Davies 1980: 112–13.

57 Ni rwystrir er un estron  ‘This cannot be thwarted by a foreigner’. It is unclear exactly who is the estron ‘foreigner’ who objects to the marriage. In a general sense estron could be understood as simply ‘stranger’, therefore Guto may be referring to jealous poets (see 27–36 and GPC 1249). Yet, as estron is usually understood as ‘a man from another country’, Guto may well be referring to the brawd Sais ‘English brother’ to whom he disparagingly refers in lines 45–6n. Davies (1980: 106–8) notes that some court records from the north-east of Wales show both married men and women who wished to separate took advantage of differences that continued to exist at the end of the Middle Ages between Welsh and English marriage law. Is Guto referring to the fact that some Welsh marriage rites were deemed unlawful or invalid by the English, let alone the unique and partially imaginary marriage portrayed in this poem?

58 anach  See GPC² 251–2 (a) ‘impediment (esp. to marriage), hindrance, difficulty’.

59 yr abad draw  ‘The abbot yonder’. As Moeliwrch stood more or less the same distance from both the Cistercian abbeys of Valle Crucis to the north and Strata Marcella to the south, it is unclear to which abbey he is referring, much less to which abbot (if he was indeed referring to one of those abbeys). Solely on the basis of the poems that have survived it would seem that Guto is referring to the abbot of Valle Crucis (as suggested in GGl 336), for Guto composed at least eight poems for Dafydd ab Ieuan who was, according to Williams (1970–2: 191, 194 a 2001: 298), abbot between 1480 and 1503. Yet, it is also possible that Guto composed poems for one or more of Dafydd’s predecessors, namely Siôn ap Rhisiart who was abbot of Valle Crucis between c.1455 and 1480, in all likelihood. Guto also composed a poem for both Dafydd ab Ieuan, abbot of Valle Crucis, and Dafydd ab Owain, abbot of Strata Marcella between 1485 and 1490 (see poem 115), and Guto’s early association with Strata Marcella is attested to in his elegy (poem 82) for Llywelyn ab y Moel in 1441. In view of the fact that Hywel’s name appears in the records between 1408/9 and 1416/17, it is unlikely that Guto is referring to Dafydd ab Ieuan or Dafydd ab Owain. The dates of Siôn ap Rhisiart’s abbacy at Valle Crucis seem more promising, yet it is also worth noting a great absence of information about the abbacy of Strata Marcella between 1406 and 1485 in Williams’s lists (1970–2: 190; 2001: 297). Another possibility is that Guto is referring to Abbot Rhys ap Dafydd of Strata Florida, whom he named in his poem of praise for Phylib ap Gwilym Llwyd of Tregunter as a patron who prevented him from visiting other patrons.

62 urddol  ‘A man in holy orders’, namely the abbot (see 59n and GPC 3719 ‘ordained cleric’).

62 gordderch  See GPC 1469 (a) ‘lover; adulterer’. Guto is referring to the abbot (see 59n).

63 carennydd  This word was later used for ‘marriage banns’, yet this is not its meaning here (see GPC 426 1 (a) ‘friendship, love’ and 2; 45n).

65 micar  Borrowed from the English vicar (see GPC 2452).

66 brawd a wnâi briodi  ‘A brother who could marry’, in all likelihood the brawd Sais ‘English brother’ referred to disparagingly in line 46 (see 45–6n). Note that it was not this brawd ‘brother’ who married Guto and Hywel, but Duw Tad ‘God the Father’ (see 47–8).

67 esgob  As Llansilin was part of the diocese of St Asaph, Guto is in all likelihood referring to the bishop of St Asaph. Smith (2004: 68 and 10n) notes that the bishop of the diocese of Herefordshire would rarely officiate in an ecclesiastical court in cases involving marriage litigation towards the end of the Middle Ages.

67 dewisgair  Possibly a unique example of a form of the compound word dewisair where the unmutated form of the second element gair is retained following -s in the first element dewis (see GPC 942 s.v. dewisair ‘choice word(s), plea; vote, suffrage’; cf. -s + dd → d, see TC 24–5).

Bibliography
Bowen, D.J. (1966), ‘Agweddau ar Ganu’r Bedwaredd Ganrif ar Ddeg a’r Bymthegfed’, LlCy 9: 46–73
Bowen, D.J. (1970), ‘Agweddau ar Ganu’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’, THSC: 284–335
Breatnach, P.A. (1983), ‘The Chief’s Poet’, Proceedings of the Royal Irish Academy, 83: 37–79
Busse, P. (2003), ‘The Poet as Spouse of his Patron: Homoerotic Love in Medieval Welsh and Irish Poetry?’, Studi Celtici, 2: 175–92
Carney, J. (1968), ‘Two Poems from Acallam na Senórach’, J. Carney and D. Greene (eds.), Celtic Studies, Essays in Memory of Angus Matheson (London), 22–32
Carney, J. (1985), Medieval Irish Lyrics with the Irish Bardic Poet (Dublin)
Davies, R.R. (1980), ‘The Status of Women and the Practice of Marriage in Late-medieval Wales’, Jenkins and Owen 1980: 93–114
Helmholz, R.H. (1974), Marriage Litigation in Medieval England (Canterbury)
Huws, B.O. (2001), ‘Y Bardd a’i Noddwr yn yr Oesoedd Canol Diweddar: Guto’r Glyn a Hywel ab Ieuan Fychan o Foeliwrch’, G.H. Jenkins (gol.), Cof Cenedl XVI (Llandysul), 1–32
Jenkins, D. and Owen, M.E. (1980) (eds.), The Welsh Law of Women (Cardiff)
Lewis, H. (1967) (gol.), Chwedleu Seith Doethon Rufein (Caerdydd)
Mac Cana, P. (1988), ‘The Poet as Spouse of his Patron’, Ériu, 39: 79–85
Rejhon, A.C. (1984) (ed.), Cân Rolant: The Medieval Welsh Version of the Song of Roland (Berkeley)
Simms, K. (1989), ‘The Poet as Chieftain’s Widow: Bardic Elegies’, D. Ó Corráin et al. (eds.), Sages, Saints and Storytellers, Celtic Studies in Honour of Professor James Carney (Maynooth), 400–11
Smith, Ll.B. (1993), ‘Olrhain Anni Goch’, YB XIX: 107–26
Smith, Ll.B. (2004), ‘A View from an Ecclesiastical Court’, R.R. Davies and G.H. Jenkins (eds.), From Medieval to Modern Wales: Historical Essays in Honour of Kenneth O. Morgan and Ralph A. Griffiths (Cardiff), 64–80
Williams, D.H. (1970–2), ‘Fasti Cistercienses Cambrenses’, B xxiv: 181–229
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (second ed., Cardiff)

Stema fwy